TL;DREconomische stress, groeiende ongelijkheid en dalende koopkracht creëren een voedingsbodem voor politieke instabiliteit en democratische erosie, zowel in Europa als de VS. Hoewel de situatie niet per se leidt tot directe revoluties, zijn institutionele zwaktes en toenemende polarisatie zorgwekkend en doen denken aan historische periodes zoals de jaren ’20-’30. Lokale gebeurtenissen als de Nederlandse krakersrellen van 1980 zijn daarbij relatief beperkt en onvergelijkbaar met deze bredere mondiale trends. Europese landen beschikken nog over sterke sociale vangnetten en instituties, maar het draagvlak hiervoor brokkelt af en de richting is zorgelijk.
Onderbouwing en kanttekeningen
Eens: Economische stress ≠ automatische revolutieDe overgang van economische problemen naar bloedige revoluties vereist meestal meerdere schokken, zoals oorlogen of staatsinstorting. Toch leidt economische terugval vrijwel altijd tot instabiliteit en schept het voorwaarden voor onrust.
Shrinkflation en koopkrachtdalingDeze zijn politiek gevaarlijk en verhogen spanningen, zeker in landen als Nederland en Duitsland. Hoewel sociale vangnetten en beleid de druk enigszins dempen, is de totale schuldenlast in de EU flink gestegen, en Europese economieën zijn kwetsbaarder dan vaak wordt gedacht.
Rijkdoms- en inkomensongelijkheidIn 2024 bezit de top-10% in de eurozone circa 57-58% van het vermogen, in de VS is dit 70-75%. Binnen Europa zijn er grote verschillen: Duitsland en Italië zien een top-10% aandeel boven 60%, Nederland en Ierland onder 50%. Reële loonstijgingen zijn marginaal of negatief in veel EU-landen, en de ECB verwacht verdere afname in 2025. In de VS ervaren lagere inkomens nog steeds koopkrachtverlies.
Inflatie en prijsdrukZowel in Europa als de VS worden voedsel- en energieprijzen als grootste drijfveren van inflatie gezien. “Shrinkflation” (kleinere verpakkingen voor dezelfde prijs) versterkt het gevoel van prijsstijging, al ontbreekt dit in officiële statistieken.
Demografie en gezondheidEU kent een recordlage vruchtbaarheid (1,38 per vrouw), VS iets hoger (1,6), maar beide onder vervangingsniveau. Obesitas en overgewicht zijn in beide regio’s hoog, met de VS aan kop binnen de OECD.
Onderwijs en werkloosheidOnderwijsprestaties zijn gemengd en jeugdwerkloosheid blijft hoog in sommige EU-landen (>20%). De VS kent lagere werkloosheid, maar groeit in inkomensongelijkheid en economische druk.
Politieke onrust en democratische erosieStakingen en protesten over koopkracht nemen toe in de EU; de VS kent politieke polarisatie en een dalend vertrouwen in instituties. Hoewel Europese landen sterke sociale vangnetten en instituties hebben, brokkelt het draagvlak af. Internationale metingen bevestigen een daling in democratische kwaliteit en rechtsstaat in diverse landen, met landen als Hongarije, Polen en delen van Slowakije als schrijnende voorbeelden.
Historische parallel met jaren 1920-1930De situatie doet denken aan de Weimarrepubliek, toen economische crisis, polarisatie en politieke apathie democratieën ondermijnden. Burgers onderschatten toen hoe snel democratische instituties konden instorten. De huidige combinatie van polarisatie, economische druk, desinformatie en geopolitieke spanningen roept soortgelijke zorgen op. Als we kijken naar Hongarije? Polen? Amerika? Ik weet redelijk zeker dat ook "West Europese" landen vatbaar zijn voor een dergelijke erosie. Kijk alleen naar het VK en hoe daar instituties onder druk staan, en je hebt een draaiboek voor komende jaren.
Vergelijking met krakersrellen 1980
De krakersrellen waren een lokale, episodische uitbarsting van onvrede binnen een stabiele democratie. De mondiale trends van democratische erosie, economische ongelijkheid en geopolitieke spanningen van nu zijn veel fundamenteel en systemisch van aard. De krakersrellen waren heftig, maar niet te vergelijken met het mondiale en systemische karakter van de problemen van vandaag.
Toenemend rechts-populisme en normalisering van extreme meningen
In veel landen: van Europa tot VS, Australië en daarbuiten, worden rechts-populistische geluiden luider en is het "niet meer schamen" voor controversiële uitspraken een norm geworden. Of dit nu VK, VS, Italie, Nederland, Israel, India of Australie betreft ...
Toekomstbeeld
Hoewel een revolutie op korte termijn niet onvermijdelijk is, lijkt de richting te wijzen op meer politieke polarisatie, economische neergang en mogelijk ernstige sociale spanningen. Europese instituten zijn nog relatief sterk, maar het draagvlak hiervoor slinkt.
Economisch gezien zijn lichte recessies of inkomensdalingen vaak versnellers van zulke erosie. Historisch en empirisch gezien versterken periodes van koopkrachtverlies, ongelijkheid en onzekerheid de aantrekkingskracht van populistische leiders die "snelle oplossingen" beloven, vaak ten koste van democratische instituties.
DynamiekDie dynamiek zagen we na de financiële crisis van 2008 en opnieuw na de energie- en inflatieschok van 2022–2023. Maar die dynamiek zagen we ook in de jaren 1920 en 1930 van de vorige eeuw. Er is historisch gezien een ongemakkelijke parallel. De kwaliteit van instituties zelf staat inmiddels steeds meer onder druk. Dat maakt de situatie minder geruststellend dan cijfers op zichzelf suggereren. Ik vergelijk graag met de jaren 1920–1930. In die periode waren brede lagen van de bevolking in Europa apathisch of fatalistisch over de politieke ontwikkelingen. De Eerste Wereldoorlog had mensen murw gemaakt, economische instabiliteit (hyperinflatie, werkloosheid, armoede) voedde frustratie, maar men onderschatte hoe snel democratische instituties konden instorten. De Weimarrepubliek in Duitsland is daar het bekendste voorbeeld van: formeel een democratie, maar uitgehold door wantrouwen, economische crisis en de normalisering van autoritaire retoriek.
In mijn beleving ebt de eerste krediet crisis van 2008 in mindere mate, Corona crisis in meerdere mate en divere andere drijfkrachten redelijk sterk door. Als samenleving hebben we flinke klappen gehad, met grotere invloed dan sommigen vermoeden en mogelijk ook hebben ervaren. Dat jij bij de "gelukkigen hoort" waarbij dit alles geen invloed op je leven heeft gehad, wil niet zeggen dat dit normatief is voor de rest van de wereld.
De economische en sociale gevolgen zijn voor veel burgers en kleine ondernemingen in 2025 nog steeds voelbaar. Herstel is ongelijk verdeeld, zeker mondiaal bezien, met blijvende onzekerheden door inflatie, schuldenlast en veranderende arbeidsmarktstructuren. Oftewel, het is maar waar je leeft en je belevingswereld is.
De gewone manMaar goed, de gemiddelde Jan Modaal in Nederland, Joe Bloggs in Engeland, Otto Normalverbraucher in Duitsland, Jan Kowalski in Polen en Ram Kumar in India heeft natuurlijk geen enkele boodschap hoe het bij de buren gaat, laat staan bij de overburen en nog minder "de wereld".
(Volgens mij) is het pas als je je daarvoor interesseert dat je bepaalde zaken opvallen welke vaak op "politieke agenda's" van nationale partijen staan, maar die eigenlijk in meerdere landen spelen of sterker nog: een gemeenschappelijke grondslag kennen of onderdeel zijn van een zekere "mondiale koers" of "mondiaal narratief". Of denken we hier nu echt dat Nederland, Frankrijk, Belgie, UK of VS "uniek zijn" en bepaalde bewegingen, patronen en ontwikkelingen "anders zijn"?
Iets met patroonherkenning ... Of is het dan toch: niet gediagnostiseerd autisme?
